काठमाडौं । पत्रकारिता आफैमा एउटा दुःखी पेशा । झट्ट हेर्दा ग्ल्यामर, पहुँच अनि जीवनशैलीमा पत्रकारिता पेशा संवृद्ध देखिन्छ । निक्कै लोभलाग्दो । यसभित्रका यथार्थ एउटा पत्रकारले मात्र भोगेको हुन्छ । उसैले मात्र अनुभूत गर्न सक्छ । तर पत्रकारिता आफैमा जीवनयापन सहज बनाउनका लागि रोजिने एउटा पेशामात्र होइन । यो त समाज र देशप्रति, अझ सम्पूर्ण मानव जातीप्रतिको एउटा ठूलो जिम्मेवारी हो । कम्तिमा पत्रकारितालाई लगाब बनाउनेहरुले यसलाई अनुभूत गर्न सक्छन् । त्यसैले त एउटा पत्रकार तमाम अप्ठेराका बावजुद समाजलाई फुलको बाटो हिडाउने अभियानमा आफू काँडाको बाटोमा मुस्कुराउँदै हिड्ने साहस गर्दछ । मानौ की उ फुलै फुलको सुकोमल बाटोमा पाइला चालिरहेको छ ।
आर्थिक र भौतिक असुरक्षाको चिन्तालाई बेवास्था गर्दै निस्फिक्री भएर सञ्चारकर्ममा डटिरहँदा पेशागत मर्यादाले धेरैजसो अवस्थामा एउटा पत्रकारलाई किंकर्तव्यविमुढ बनाइरहन्छ । लेख्नका लागि औला चल्नै नमान्ने विषयमा पनि जबरजस्ती किबोर्ड ठोक्नुपर्ने । खिच्न मनै नभएका दृष्य कैद गर्नका लागि भारी क्यामेरा बोकेर तँछाडमछाड गर्नुपर्ने । यसकारण पत्रकारिता कहिलेकाँही बिडम्बनापूर्ण हुने गर्छ । एउटा पत्रकारको भूमिकामा लेख्नैपर्ने, खिच्नैपर्ने । अनि एउटा मानवका रुपमा लेख्न र खिच्न मनले अनुमति नै नदिने । आखिर पत्रकार पनि सबभन्दा पहिला त मानिस नै हो नी । पहिला मानिस, अनि पो पत्रकार ।
नेपाल सम्बत ११४५ को नयाँ वर्ष । काठमाडौंमा नेवार समुदायले आफैलाई पूजा गर्ने म्ह पुजाको दिन । तमाम हिन्दुहरुका लागि गाई पूजाको दिन । समग्रमा पूरा देश हर्षोल्लाषमा रमिरहेको एउटा पावन दिन । तर मेरा लागि, हाम्रा लागि यो दिन त्यस्तो खुसी दिने दिन बन्न सकेन । यस्तो दिन बन्यो, जुन दिन एउटा सहकर्मी, साथी र दाजुको नाताले एउटा प्रिय सहकर्मी, साथी र भाइलाई गुमाउनुपर्यो ।
खासमा रजेन्द्र केसी, जसलाई हामी मायाले ‘र’ भनेर बोलाउथ्यौं । मेरा लागि उ एउटा सहकर्मी र साथीभन्दा बढि थियो । भाइजस्तै । घरमा म आफै कान्छो छोरा । यसकारण पनि मलाई पत्रकारिताको परिवारमा दाजु बनाउने थुप्रै भाइमध्ये ‘र’ विशेष थियो । ममाथि उ अधिकार जमाउथ्यो । भाइले जस्तै भरोसा दिन्थ्यो । चित्त नबुझ्दा डटेर प्रतिवाद गर्थ्यो । केही गल्ती हुन खोजे रिसाएरै मलाई ट्रयाकमा फर्काउथ्यो ।
प्राणघातक क्यान्सर रोगसँग केही महिनादेखिको लामो लडाईंमा आज प्रिय ‘र’ले हार खायो । परिवार, फोटो पत्रकारिता परिवार, खेलकुद पत्रकारिता परिवार, समग्र पत्रकारिता परिवार र नेपाली खेलकुद परिवारलाई थुप्रै मिठा स्मरणहरु दिएर ‘र’ले कहिल्यै नफर्किनेगरि संशारबाट विदा लियो । अमेरिकाको केन्टुकीस्थित युके अल्बर्ट बी चान्डलर अस्पतालमा निष्ठुरी क्यान्सरले हामीबाट हाम्रो प्यारो ‘र’लाई खोसेर लग्यो ।
तिहारको रौनकबीच ‘र’को महाप्रस्थानले निशव्द बनाएको छ । शोकले ओठहरु कामीरहेका छन् । आँखा धमिलो भएको छ । जमिन हल्लिएझै भान भइरहेको छ । अनि पत्रकारको हैसियतमा प्रिय सहकर्मी ‘र’को स्मरणमा केही लेख्नुपर्ने, नेपालको पत्रकारिता र खेलकुदमा उसले गरेको योगदानलाई दस्तावेजीकरण गर्नैपर्ने जिम्मेवारीबोधले कम्प्युटर खोलेँ । तर एउटा साथी र दाइको हैसियतमा औलाहरु कापिरहेका छन् । ‘र’ अब हामीबीच रहेन भन्ने कुरा लेख्न मनले मानिरहेको छैन ।
पत्रकारिता पेशामा हुनुको बिडम्बना अहिले किबोर्डमा भावुक भएर औला बजारिरहँदा मैले पनि अनुभूत गर्नुपरिरहेको छ । ‘र’को विषयमा, उसका योगदानहरुको विषयमा, उसको व्यक्तित्वको विषयमा लेखिरहँदा ‘छ’ को सट्टा ‘थियो’ लेख्ने शाहस मसँग छैन । तर बाध्य छु ।
‘र’को विषयमा लेख्न बसिरहँदा मेरो मानसपटलमा फोटो पत्रकार क्लबमा रहेर नेपाली फोटो पत्रकारितालाई मर्यादित, सशक्त र संवृद्ध बनाउने अभियानमा सँगै दिनरात खाइनखाई भिडेका स्मरणहरु घुमिरहेका छन् । अन्नपूर्ण पोष्ट दैनिकमा सँगै काम गरेका दिनहरु नाचिरहेका छन् । ‘र’को उर्जा, जोश, जाँगर र प्रतिबद्धता सम्झिइरहेको छु । ‘र’ले दिनरात नभनी खिचेका कालजयी फोटोहरु आँखामा झल्झली आइरहेका छन् । अनि अहिलेको कुरा सपना होस र ति स्मरणहरु यथार्थमा परिणत हुन भन्ने लागिरहेको छ ।
मन भावुक भए पनि सत्य स्वीकार्नुको विकल्प हामीसँग हुँदैन । नियतीभन्दा बलियो एउटा व्यक्तिको भावना हुनै सक्दैन । नचाहेर पनि ‘र’ अब हामीसँग छैन भन्ने सत्य स्वीकार्नुपर्ने अवस्था हाम्रो भावना र चाहनाभन्दा बलियो छ ।
म कान्तिपुर दैनिकमा काम गर्थेँ । ‘र’ राजधानी दैनिकमा काम गर्थ्यो । यो २०६२ सालतिरको कुरा हो । पहिलो पटक हाम्रो भेट दशरथ रंगशालाको ट्रयाकमा कुनै फुटबल प्रतियोगिताको फोटो खिच्ने क्रममा भएको थियो । पहिलो भेटमै उसँग मेरो सम्बन्ध सुमधुर बन्न पुग्यो । खासमा ‘र’ थियो पनि त्यस्तै । हसिलो अनुहार, बलिष्ठ र आकर्षक शरिर, फूर्तिलो मानिस अनि रसिलो व्यवहार । समग्रमा आकर्षक अनि रमाइलो व्यक्तित्व । ‘र’को त्यही व्यक्तित्वले मलाई पनि उसँग नजिक्याएको थियो ।
खेलकुदमा ‘र’को विशेष रुची थियो । मलाई पनि खेलकुद मन पर्ने । त्यसपछि त हाम्रो भेट त्रिपुरेश्वर, कीर्तिपुर, सातदोबाटो र च्यासलजस्ता गन्तव्यहरुमा नियमित हुन थाल्यो । फोटो पत्रकारलाई एउटै बिटमा मात्र काम गर्ने सुविधा विरलै मिल्छ । यस्तो सुविधा एकाधले मात्र पाउँछन् । ‘र’ र मलाई त्यस्तो सुविधा थिएन । यसकारण अरु समसामयिक कार्यक्रम तथा घटनाहरुमा पनि हाम्रो भेट स्वभाविक थियो ।
पेशागत जिम्मेवारीका क्रममा हुने त्यस्ता भेटले हामीलाई थप नजिक्याइरहेको थियो । यसैक्रममा फोटो पत्रकारिताको मर्यादा राख्नकै लागि भनेर हामीले २०६७ सालमा चन्द्रशेखर कार्की दाइको नेतृत्वमा फोटो पत्रकार (पिजे) क्लब पुर्नगठन गर्नुपर्यो । त्यसक्रममा ‘र’ र मेरोबीच घनिष्ठता झनै बढ्यो । फोटो पत्रकारितामा म र मजस्ता धेरैजनाका गुरु चन्द्र दाइको नेतृत्व भए पनि सचिवको हैसियतमा मेरो भूमिका धेरै थियो । चन्द्र दाइले पनि मलाई नै धेरै सक्रिय बनाउनुभएको थियो । आफ्नै चेलाले भविश्यमा पिजे क्लबको अभियानमा नेतृत्व गरोस भन्ने चाहनाअनुसार उहाँले मलाई ग्रुम गरिरहनुभएको थियो । माथिबाट चन्द्र दाइ, विकास रौनियार दाइ, नरेन्द्र श्रेष्ठ दाइ, प्रकाश माथेमा दाइहरुले तानिरहनुभएको थियो भने तलबाट ‘र’हरुले मलाई उचालिरहेका थिए ।
पिजे क्लबको पुर्नगठन र त्यसपछि फोटो पत्रकारिताको सशक्तिकरण अभियानमा ‘र’ मेरो सबभन्दा बलियो भर थियो । म अध्यक्ष हुँदा उ कोषाध्यक्षको जिम्मेवारीमा थियो । पिजे क्लबले गर्ने फोटो प्रतियोगिता, नेपाल फोटो टुरजस्ता कार्यक्रम सायद त्योबेला ‘र’ को अनुपस्थितीमा त्यति सहजै सम्भव हुँदैनथ्यो । फोटो टुर स्थापित गर्ने क्रममा ‘र’ को भूमिका जति सम्झिए पनि कम हुन्छ । धनगढीमा प्रदर्शनी गर्नु थियो । फोटो फ्रेमको ठूलो भारी सुरक्षित पुर्याउने र काठमाडौं ल्याउनुपर्थ्यो । त्योबेला ‘र’ र म आफै भरिया भएका थियौं । आफैले सब सामान लोड गरेर दुई जनाले रातारात धनगढीसम्मको यात्रा तय गर्यौं । आर्थिक रुपमा क्लब कठिन समयमा थियो । आवश्यकता पर्दा ‘र’ आफैले आर्थिक जोहो पनि गर्थ्यो । नेपालको फोटो पत्रकारिता र फोटोग्राफी संस्कार स्थापना अभियान ‘र’प्रति सधै ऋणी रहनेछ । उसको अभाव सधै खट्किइरहनेछ ।
पुर्ख्यौली घर काभ्रे पलाञ्चोक भए पनि राजधानीको बबरमहलमा हुनेखाने परिवारमा जन्मेहुर्केको ‘र’को फोटोग्राफीप्रति बेजोड लगाब थियो । राजधानी दैनिकमा उसले खिचेका फोटोहरुले एउटा फोटो पत्रकारको नाताले मलाई लोभ्याइरहन्थ्यो । ‘र’लाई आफैसँग ल्याउन पाए हुन्थ्योजस्तो लागिरहन्थ्यो ।
फोटो पत्रकारिता खासमा रिर्पोटिङभन्दा अली कठिन छ । रिपोर्टरभन्दा फोटो पत्रकार शारीरिक रुपमा पनि बलिष्ठ हुनुपर्छ । फोटो पत्रकार गरुङ्गो क्यामेरा बोकेर भिडभाडमा ठेलमठेल गर्दै हेलिनुपर्छ । झरी बादल, हिउँद, वर्षा भन्न पाइन्न् । आन्दोलन, हिंसा भडकिइरहेको ठाउँ र प्राकृतिक विपत्ति भएका ठाउँमा पनि पुग्ने शाहस हुनुपर्छ । रिपोर्टरले जस्तो साह्रै अप्ठेरो पर्दा फोनबाट काम चलाउन पाइन्न् ।
आर्थिक रुपमा पनि फोटो पत्रकार सबल हुनुपर्छ । नेपालका सञ्चार गृहले क्यामेरा, लेन्सलगायतका लाखौं पर्ने सामाग्रीका लागि लगानी गर्ने वातावरण अझै बनिसकेको छैन । उतिबेला त कसरी कल्पना गर्नु ! यसकारण फोटो पत्रकार भएर केही हजारको जागिर खानका लागि लाखौंको सामाग्री किन्नुपर्थ्यो ।
रजेन्द्रमा यो सब गुण थियो । क्यामेरा, लेन्सलगायतका सामाग्री किन्ने आर्थिक हैसियत थियो । जोखिमपूर्ण ठाउँमा अग्रमोर्चामा डट्ने हिम्मत थियो । भिडभाडमा हेलिन सक्ने खालको बलिष्ठ शरिर थियो । दिनरात नभनी जस्तोसुकै परिस्थितीमा पनि नथाकिकन काम गरिरहन सक्ने क्षमता थियो । त्यो सबभन्दा ठूलो कुरा फोटोग्राफीप्रतिको जुनुन थियो । मोमेन्टलाई क्लिक गर्न सक्ने खुबी थियो ।
यसकारण अन्नपूर्ण पोष्टमा फोटो संयोजकको भूमिकामा जाँदै गर्दा ‘र’सँग सहकार्य गर्न पाउने विषयले मलाई सबभन्दा धेरै उत्साहित बनाएको थियो । उ पनि मसँग सहकार्यका लागि उत्तिकै आतुर थियो । त्यही भएर अन्नपूर्णको समाचार कक्षमा मलाई सबभन्दा आत्मीय स्वागत उसैले गरेको थियो । अन्नपूर्णको समाचार कक्षमा फोटोग्राफी विभागमा हामीले धेरै स्मरणीय क्षणहरु रचेका छौं । २०७२ सालको महाभूकम्पले पूरा देश तहसनहस बनाएका बेला हामी एउटा टिमको रुपमा डटिरहँदा ‘र’को भूमिका नेतृत्वदायी थियो । फोटोग्राफी विभागबाट खेलकुदको जिम्मेवारी उसलाई दिइरहँदा नेपाली क्रिकेटले उचाई लिँदै थियो । ‘र’ले खेलकुदमा कुनै पनि इभेन्टमा राम्रा फोटो ल्याउन कहिल्यै कमजोरी गरेन । केही नभनीकनै औपचारिक र अनौपचारिक फोटोहरुको डेश्कमा कमी हुँदैनथ्यो । यही कारण बढुवा भएर म फोटो सम्पादकको भूमिकामा हुँदा पनि उसैलाई मैले नायब फोटो सम्पादक बनाएको थिएँ । जुन अब प्यारो भाइको अनुपस्थितीमा रोमाञ्चित हुन सक्ने स्मरणमा सीमित भएका छन् ।
प्रिय रजेन्द्रसँग मेरो र हाम्रो यस्ता अमुल्य सम्झनाहरुको सुची निक्कै लामो छ । एउटा लेखमा समेट्न सम्भव छैन । ‘र’सँगका सम्झनामा टोलाइरहँदा लाग्छ, ‘उसकी माता, श्रीमती, छोरी, भाइ, बुहारी, भतिजा, भतिजीलगायत परिवारसँग यस्ता स्मरण कति होलान ? मेरा आँखा रसाइरहँदा केसी परिवारको आँखाबाट आँसुका भेल कसरी बगिरहेका होलान ? मैले आफूलाई सम्हाल्न नसकिरहँदा उनीहरु कति भक्कानिएका होलान ?’
अझ धेरै लेख्ने हिम्मत मसँग छैन । माफ गर प्रिय ‘र’, हामीले तिमीलाई आफूसँग राखिरहन सकेनौं । निष्ठुरी क्यान्सरसँगको लडाईंमा तिम्रो साथ दिन सकेनौं । तर बाचा गर्न चाहन्छौं, ‘नेपालको फोटो पत्रकारितालाई मर्यादित र व्यावसायिक बनाउन तिमीले देखेका सपना पूरा गर्न जीवनभर प्रतिबद्ध भएर लागिरहनेछौं ।’
तिम्रो आत्माले शान्ति पाओस ! अलविदा प्रिय ‘र’ !
